جزایر سه گانه؛ از ادعا تا واقعیت

به گزارش حدید نیوز، جزایر سه گانه ابوموسی، تنب بزرگ و کوچک از دیرباز متعلق به ایران بوده اند. فراز و فرود تاریخی و شاید سیاست های نادرست حاکمان ایران در گذشته موجب شد تا این واقعیت دستخوش سیاست بازی های رندانه ای قرار گیرد که هدف آن پوشاندن لباس گسستگی بر پیوستگی حاکمیت ارضی ایران بود. ادعای امارات پیرامون حاکمیت بر این جزایر از سال 1971 بارها تکرار شده است. ماهیت چنین ادعاهایی نمی‏تواند غیرسیاسی باشد.

به خصوص پس از پیروزی انقلاب اسلامی این امر با حمایت گسترده ی قدرت های بزرگ صورت پذیرفته است. تقویت و تعمیق دو شکاف ایرانی- عربی و مذهبی شیعی-سنی توسط آن ها می تواند اقدامی درجهت تأمین منافع شان باشد. چرا که منافع و مطامع خود را در وجود تشنج و تنش در خاورمیانه می دانند. منازعه ی ایران- امارات و داعیه های امارات بر سر جزایر سه گانه موضوعی است که محققان و نگارندگان بسیار پیرامون آن نگاشته اند. امّا این نوشتار با هدف واکاوی مسأله ، ابتدا موضوع را در عمق تاریخ جستجو کرده و سپس به تحلیلی پیرامون ادعای امارات و پیامدهای آن خواهد پرداخت.

پیشینه ای بر تارک جزایر سه گانه

مروری بر صفحات تاریخ نشان می دهد در دوران مادها و هخامنشیان جزایر سه گانه تحت حاکمیت ایران بوده و قلمرو آن محسوب شده-اند؛ [1]چنان چه همه ی جزیره ها و کرانه های خلیج فارس از 550 سال پیش از میلاد مسیح تا 651 پس از میلاد دراختیار ایران بوده است. [2] در قرون 18 و 19 میلادی نیز این جزایر جزیی از ولایت لنگه –که خود بخشی از استان فارس بوده- به حساب آمده و تحت صلاحیت و اداره ی این ولایت بوده است. همچنین در نقشه های جغرافیایی تهیه شده توسط انگلیسی ها و پرتغالی ها از خلیج فارس، در این دو قرن نیز این جزایر به رنگ سرزمین ایران و در محدوده ی جغرافیایی و ارضی ایران ترسیم شده اند.

افزون بر این ها اواسط 1800 میلادی (اواخر قرن یازدهم شمسی) حاج میرزا آغاسی وزیر خارجه ی وقت ایران، ادعای ایرانی بودن آب ها و جزایر خلیج فارس را تکرار کرد؛ تا این که با حضور استعماری انگلیس در خلیج فارس و اشغال این جزایر، در سال 1887 برای نخستین بار ادعای انگلیس پیرامون حاکمیت بر این جزایر سه گانه اظهار شد. [3]

با آغاز قرن بیستم، انگلستان به دلیل نگرانی از نفود روسیه در خلیج فارس، این سه جزیره را بدون اطلاع ایران به شیوخ قاسمی شارجه بخشید و در ژوئن 1903 فرماندار انگلیسی هند به شیوخ قاسمی دستور داد پرچم خود را در این سه جزایر برافزازند. پس از تصرف این جزایر از سوی انگلیس، ادعای مالکیت بر این جزایر از سوی این کشور با همراهی شارجه، در سال های 1923-26 و 1927 باز هم تکرار شد تا این که در سال 1928، معلوم شد تا جایی که به ایران مربوط می شود پس از اعتراض 1904، هیچ پرچمی که نشانه ی هویت باشد در این سه جزیره برافراشته نشده است. [4]

در همین سال برای بار نخست دولت ایران به جامعه ی ملل در این باره شکایت کرد و خواستار بازگشت این سه جزیره به ایران شد. [5] در پایان این سال، ایران این سه جزیره را گرفت امّا با اعتراض انگلیس مواجه شد. از این تاریخ به بعد این روند ادامه داشت. مذاکرات متعدد و مفصلی تا سال 1971 بین دو کشور ایران و انگلیس در این باره انجام شد که همگی نشان از تلاش ایران برای اعاده ی حاکمیت ایران بر این جزایر دارد.

فرآیند ادعا:انگلیس تا امارات

در دی ماه 1347(ژانویه1968) انگلستان اعلام کرد تا سال 1350 نیروهای خود را از شرق سوئز و از خلیج فارس بیرون خواهد کرد. در این مقطع زمانی مسأله بحرین و ادعای ایران و انگلیس بر آن موجب شد تا درگاهی برای چانه زنی با انگلستان پیرامون استقرار نیروهای ایرانی در سه جزیره باز شود. در واقع ایران قصد داشت پاسخ مثبت خود به خواست انگلیس پیرامون ایجاد یک فدراسیون عربی را-در جهت پر کردن خلأ ناشی از حضور فیزیکی خود- به تأمین منافع خود در بحرین و سایر جزایر خلیج فارس مرتبط کند.

امّا این استراتژی به دلایلی همچون تلاش ایران به جلب دوستی با کشورهای عربی خلیج فارس که با سفر محمدرضاشاه به عربستان و کویت انجام گرفت از یک طرف و وسوسه های انگلستان در مورد معامله بهتر با ایران در رابطه ی با جزایر سه گانه و فشارهای سیاسی ایالات متحده به ایران برای حل و فصل سریع  تر اختلافات، نیمه کاره رها شد. [6]

ایران از ادعای خود بر بحرین دست کشید و طی سلسله مذاکرات طولانی در 24 مرداد 1350(15 اوت 1971) بحرین مستقل شد. در همین زمان در پویش تلاش کشورهای منطقه، کنفدراسیون امارات نیز از مجموعه 7شیخ نشین امارات، ابوظبی، دوبی، شارجه، عجمان، فجریه، ام القوین و راس الخیمه تأسیس گردید. همزمان با تلاش سازمان ملل متحد در اعطای استقلال به بحرین و با توافق ایران و انگلیس ادعای مالکیت ایران بر جزایر نیز در سازمان عنوان شد.

در مقابل تلاش ایران برای پیوند بین انصراف از حق خود بر بحرین و ادعای مالکیت بر جزایر سه گانه، انگلیس علاقه ای به پیوند این دو مسأله به هم نشان نمی داد. در این باره اسدالله علم در خاطراتش، از گفت و گوی خود با سفیر انگلیس می نویسد و این که چگونه سفیر انگلیس بر جدایی این دو موضوع تأکید می کند.

سفیر انگلیس با اکراه از صحبت در باره ی ابوموسی، ایران را به اشغال تنب بزرگ و کوچک تشویق می نماید. اصرار بر اشغال این دو جزیره، نشان از عدم تمایل انگلیس به حل حقوقی این موضوع است. [7] ولی در نهایت سیاست چانه زنی و ابن الوقتی انگلیس در این باره تحت فشارهای دیپلماسی ایران و الزام این کشور به هماهنگی سیاست هایش در خلیج فارس با آمریکا به عنوان قدرت برتر، پایان یافت.

پس از توافق 5 ماده ای انگلیس و آمریکا بر مواردی چون برتری نظامی-دیپلماتیک ایران به عنوان ضامن امنیت منطقه، به رسمیت شناختن استقلال کشورهای تازه استقلال یافته، غیرقابل تحمل دانستن جنبش ها و رژیم های چپ گرا و رادیکال بر هم زننده ی ثبات منطقه [8] و همچنین حمایت آمریکا، انگلیس مذاکرات خود را با ایران در سال 1349 جهت بازگشت سه جزیره ابوموسی، تنب بزرگ و تنب کوچک ادامه داد و با خروج نیروهای خود از منطقه شتاب بیشتری به این مذاکرات بخشید.

در نهایت در 8 آذر 1350(29 نوامبر 1971) بر اساس تفاهمی که با میانجی گری انگلیس بین ایران و شارجه ایجاد شد؛ حق حاکمیت ایران بر جزیره ی ابو موسی به رسمیت شناخته شد. امّا در مورد دو جزیره ی تنب بزرگ و کوچک که حاکمیت و مالکیت ایران بر آن قطعی عنوان می شد ضرورتی بر عقد توافقنامه با شیخ راس الخیمه نبود. به موجب توافقنامه قرار شد پس از استقرار نیروهای ایرانی در این جزیره، برای یک دوره ی نه ساله ایران سالیانه مبلغ یک میلیون و نیم لیره به شیخ شارجه بپردازد. [9]

یک روز قبل از خروج نیروهای انگلیسی از منطقه و دو روز قبل از اعلام رسمی تشکیل امارات متحده عربی در نه آذر 1350(29 نوامبر 1971) نیروهای نظامی با حضور مقامات شارجه وارد سه جزیره شدند. دو روز بعد از استقرار نیروها، ایران تأسیس امارات متحده عربی را به رسمیت شناخت و از دی 1351 مناسبات خود را با این کشور تحت مبادله ی سفیر آغاز کرد. بدین ترتیب مناسباتی که تا پیش از این جزیی از روابط ایران- انگلیس محسوب می شد وارد دوران جدید شد. [10]

دوران نوین: منازعه وافعیت با ادعا

پس از بازپس گیری جزایر سه گانه توسط ایران، امیر نشین شارجه با حمایت گاه به گاه برخی کشورهای عربی از جمله عراق، لیبی و یمن جنوبی در مقاطعی چند، ادعای مالکیت خود بر جزایر سه گانه را تکرار کرد. برای نمونه یک روز پس از استقرار نیروهای ایرانی در جزایر 21 کشور عربی، شکایت نامه ای را در ضدیت با ایران به شورای امنیت سازمان ملل ارائه کردند که شورای امنیت روند دیپلماتیک را به عنوان راه حل پی گیری موضوع انتخاب کرد.

بار دیگر شهریور 1351 با تحریک دو کشور عراق و یمن جنوبی یاداشتی با امضای پانزده کشور عربی تسلیم شورای امنیت شد تا در میان نامه ها و اسناد بین المللی ثبت و بایگانی شود. [11] بنابراین دوران نوین ادعاهای حاکمیتی راجع به جزایر سه گانه، در ابتدا با ادعای امیر شارجه آغاز شد که البته بدون حمایت و تحریک کشورهای عربی صورت نپذیرفته است.

آغاز منازعه ایرانی-امارتی

پس از وقوع انقلاب اسلامی رویدادهای مختلفی چون تجاوز عراق به ایران و جنگ هشت ساله، حمله ی عراق به کویت و ائتلاف بین المللی در برابر عراق در منطقه رخ داد. در این مدت وقفه ای بیست ساله در ادعاهای حاکمیتی راجع به جزایر سه گانه، پیش آمد. اولین بارقه ی منازعه میان کشور امارات و ایران بدون احتساب اختلافات با امیر نشین شارجه، پیرامون جزایر سه گانه به فروردین 1371 (1992)باز می گردد.

در این سال رسانه های اماراتی پس از چندین سال ادعا کردند مقامات تهرانی از ورود تعدادی کارگر هندی و پاکستانی در خدمت شارجه به جزیره ابوموسی ممانعت کردند. چند ماه بعد در مرداد ماه بار دیگر، امارات موضوع ممانعت از ورود چند خانواده ی شارجه ای به ابوموسی را حربه ای برای تکرار ادعاهای خود یافت. هر چند مقامات ایرانی اظهار کردند این افراد تابعیت اماراتی نداشته و جاسوس عراقی بودند.

از این پس امارات سکوت بیست ساله ی خود را شکست و داستان ادعاهای حاکمیت خود را به میان برنامه ی خلیج فارس تبدیل کرد. پس از گزارش این موارد، شورای عالی اتحادیه امارات در 23 اردیبهشت 1371(12 مه 1992) تشکیل جلسه داد و در انتها نتیجه گرفت که تعهدات خارجی هر یک از شیخ نشین های عضو فدراسیون امارات به مثابه ی تعهد اتحادیه امارات عربی متحده تلقی شده و بنابراین از این پس مسأله ی ابوموسی را وزارت امور خارجه ی امارات پی گیری خواهد کرد. بدین ترتیب ابوظبی، ابتکار عمل را از سایر امارات امیر نشین که تا پیش از این با ایران مذاکره می کردند؛ گرفت.

به هر حال جمهوری اسلامی ایران در سال 1371 حسن نیت خود را نشان داد و به افراد مورد نظری که روزنامه های اماراتی گزارش داده بودند اجازه ی ورود به ابوموسی داد. سپس مذاکرات در ابوظبی پیرامون سوءتفاهم بین دو کشور آغاز شد امّا حکومت ابوظبی ادامه ی مذاکرات را منوط به مذاکره درباره ی سرنوشت سه جزیره کرد. [12]

روند اقدامات ابوظبی و سایر امیرنشینان نشان می دهد در مقابل ابوظبی که خواستار برخورد قاطع با ایران است دوبی به دلیل حجم مبادلات تجاری و همجنین شارجه به دلیل میدان نفتی مشترک با ایران تمایلی به رفتار سخت گیرانه در برابر ایران ندارند. [13] بنابراین حکومت ابوظبی با حمایت نهادهای عربی، منطقه ای و بین المللی سیاست های خود را پیش می برد.

برای نمونه شورای همکاری خلیج فارس در موارد متعدد طی بیانیه هایی از مواضع امارات به صورت کامل دفاع کرده است. در سال 1375(1996) لحن شورای همکاری خلیج فارس با تلاش امارات تند شد و از «اشغال جزایر توسط ایران» سخن راند. امارات با این کار قصد داشت تا موضوع را وجهه ای منطقه ای-عربی بدهد. [14]

این امر باعث می شد تا موضوع به اختلاف بین کشورهای عربی و ایران تبدیل شود و فشار بر ایران تشدید شود. امارات در اجرای این سیاست موفق شد. به گونه ای که شورای همکاری خلیج فارس در تمامی بیانیه های پایانی اجلاس وزیران و سران شورای همکاری خلیج فارس مداخله دارد. برای نمونه بیانیه ی هفتاد و یکمین اجلاس وزرای خارجه، کمیته ای متشکل از سه کشور عربستان، عمان و قطر به همراه دبیرکل شورای همکاری را با هدف پی گیری موضوع جزایر سه گانه تشکیل داد.

علاوه بر شورای همکاری خلیج فارس، در همین اواخر در تاریخ 3 اردیبهشت 1391 دبیرخانه ی اتحادیه عرب هم اعلام کرد در نشست فوق العاده وزیران خارجه کشورهای عربی، مسأله ی جزایر سه گانه مورد ادعای امارات و سفر احمدی نژاد به جزیره ابوموسی بررسی می شود.موضع این نهاد نیز به موازات موضع امارات تعریف شده است. در بیانیه ی دبیرخانه اتحادیه ی عرب، جزایر سه گانه به عنوان مناطق تحت مالکیت امارات و تحت اشغال ایران توصیف شده اند.

احمد بن حلی معاون دبیر کل اتحادیه عرب در این باره گفت: هدف از بررسی این موضوع در این نهاد، اتخاذ موضع واحد و یکپارچه از سوی دولت های عربی در برابر موضوع جزایر است. [15] این سخن بازنمایاننده این موضوع است که مسأله جزایر سه گانه به یک مسأله عربی- ایرانی بدل شده است و امارات توانسته است احساسات اعراب را در این باره برانگیزاند.

امارات به موازات تکرار ادعاهای خود و نیز سیاست های این چنینی به ابزارهای دیگری نیز متوسل شده است. یکی از این موارد کمک و حمایت مالی امارات به طالبان بود. با سلطه ی طالبان بر افغانستان، امارات همراه با پاکستان و عربستان حکومت طالبان را به رسمیت شناخت. امارات به عنوان یکی از حمایت کنندگان مالی طالبان درآمد و بیش از سه میلیارد دلار به طالبان کمک کرد. اختلاف بر سر جزایر سه گانه یکی از دلایل اصلی کمک امارات به طالبان بود. [16]

روند ادعاهای امارات با فراز و فرود امّا متداوم و با گسترش منازعه به سطوح فرامنطقه ای ادامه دارد. بر همین اساس سفر ریاست جمهوری ایران به جزیره ی ابوموسی، بار دیگر آتش پنهان امارات را هویدا کرد. عیسی سیف المرزوعی، معاون فرمانده ارتش امارات در گفتگو با نشریه "درع الوطن" در این باره گفت:"سفر احمدی نژاد به جزایر اشغالی تحریک آمیز و نقض توافق طرفین بود. این حرکت مغایر با اصول همسایگی بود".المزروعی اظهار داشت: "در حالی که ایران بر روی اشغال جزایر امارات اصرار دارد و آن را موضوع داخلی می داند، داشتن سلاح هسته ای توسط ایران واکنشی به نگرانی ها توسط این کشور است." [17]

این بار نیز یک مقام رسمی اماراتی از واژه  ی "اشغال" استفاده کرده است تا بدین ترتیب حاکمیت ایران را بر جزایر سه گانه مخدوش بنمایاند. علاوه بر این، المزورعی با اتصال میان موضوع انرژی هسته ای به موضوع جزایر سه گانه قصد دارد تا هر چه بیشتر با تخریب وجهه ی ایران، مسأله را بعدی جهانی ببخشد. موضع امارات در این باره مورد حمایت انگلیس نیز قرار گرفت. به نقل از خبرگزاری رسمی کویت، سخنگوی وزارت امور خارجه انگلیس سفر احمدی نژاد به جزیره ابوموسی را "بسیار تأسف برانگیز" توصیف کرد.این سخنگو گفت: بریتانیا دست یابی به حل مسالمت آمیز و مورد پذیرش دو طرف این منازعه یعنی امارات و ایران بر سر جزایر ابوموسی، تنب بزرگ و تنب کوچک براساس قوانین بین المللی را تأیید می کند.

حمایت انگلیس از موضع امارات و اظهاراتی این چنین زیر سؤال بردن مذاکرات 1971 است که خود انگلیس نیز آن را تأیید کرده بود. انگلیس در این بیانیه از "رفتارهای از پیش بررسی شده" امارات درباره این مسأله، تقدیر می کند.مصادیقی از رفتارهای از پیش بررسی شده ی امارات را می توان در مواردی همچون نام گذاری سه خیابان  شهر عجمان به نام ابوموسی، تنب بزرگ و کوچک یافت. حاکم امیر نشین عجمان در چرایی این نامگذاری بر حفظ هویت اماراتی این سه جزیره تأکید می کند. [18]

با مروری بر مباحث مطرح شده در نوشتار مزبور، ابتدا و انتهای بحث به مداخله ی آشکار و پنهان انگلیس در این مسأله اختصاص یافت. با دوری از آن چه تئوری توهم توطئه می خوانند این فراز و فرود تاریخی می تواند داده هایی مطلوب برای پردازش تحلیلی مسأله باشد...

پی نوشت ها:

[1] ایرج افشار سیستانی، جزیره اوبوسی و جزایر تنب بزرگ و کوچک، تهران: دفتر مطالعات سیاسی و بین المللی، چاپ دوم،1374، صص47-48

[2] پیروز مجتهدزاده، نگاهی به ادعای امارات...، اطلاعات سیاسی- اقتصادی، سال هشتم، ش9-10،1373، ص6

[3] پیروز مجتهدزاده، جزایر تنب و ابوموسی، تهران: دفتر مطالعات سیاسی و بین المللی، چاپ اول، 1375، صص 1-31

[4] پیروز مجتهدزاده، کشورها و مرزها در خلیج فارس، ترجمه نوری، تهران:وزارت امور خارجه، 1372، ص259

[5] پیروز مجتهدزاده، جزایر تنب و ابوموسی، ص7

[6] علیرضا ازغندی، روابط خارجی ایران20-57 دولت دست نشانده،قومس،1376، صص391-393

[7] اسدالله علم، گفتگوهای من با شاه، خاطرات محرمانه امیر اسدالاه علم، ترجمه گروه مترجمان، تهران: طرح نو،1371، ج دوم، ص62

[8] امیل نخله، روابط امریکا و اعراب در خلیج فارس، تهران: انتشارات سروش، 1359، ص 71

[9] ع علیرضا ازغندی، پیشین، ص396

[10] وزارت امور خارجه، سیاست گزاران و رجال سیاسی در روابط خارجی ایران، تهران: دفتر آموزش و ارزشیابیمؤسسه چاپ و انتشارات وزارت امور خارجه، 1370، ص35ُ

[11] افشار سیستانی، پیشین، ص85

[12] عباس نجفس فیروز جایی، روند سیاسی شکل گیری دعاوی اماارت متحده عربی در قبال جزیار سه کانه، راهبرد، ش 47، یهار 1387، ص 143

[13]S Foley, The Uae:political Issues and Security Dilemmas, Geopolitics and Iinternational Boundaries, vol2, no 2, 1998,pp 102-20

[14] عباس نجفس فیروز جایی، پیشین، ص 144

[15] http://www.asriran.com/fa/news/210868/%D9%85

[16] حمید احمدی، طالبان و...، اطلاعات سیاسی- اقتصادی، ش 132-131، 1377، ص32

[17] http://www.entekhab.ir/fa/news/61828/

[18] http://www.asriran.com/fa/news/210868/%D9%85

محمود زمانی

منبع:مرکز اسناد انقلاب اسلامی