اجرای مناسک حج با کارکردهای عبادی و سیاسی، عامل اتحاد امت اسلامی است که امروزه با استیلای خاندان سعودی بر حرم امن الهی، صد عن سبیل الله شده اند تا هزاران نفر از حجاج ایرانی از واجب شرعی محروم شوند.
تاریخ انتشار :چهارشنبه ۲۴ شهريور ۱۳۹۵ ساعت ۱۰:۰۷
دلایل تعطیلی حج:
دلایل بی شماری را می توان علت تعطیلی حج در طول تاریخ برشمرد، از جمله؛
الف. تعطیلی حج از جانب فرد و گروه
دليل فردي ترک حج، دليلي شخصي است که تشخيص آن به خود مکلف برمي‌‌گردد، مثل بيماري و عدم استطاعت. در روزگاران گذشته، مسلمانان مناطق گوناگون براي رسيدن به مکه در قالب کاروان‌هاي يکپارچه و متحد به سوي مکه رهسپار مي‌شدند.[1] گاهي کاروان حج به سبب‌هاي گوناگون از رسيدن به حرم مکه يا مناسک حج باز مي‌ماند و حج آن کاروان تعطيل ميشد.
ب.تعطیلی حج از جانب فقهای امت اسلامی
علما و فقهای اسلامی نظراتی را در این باره مطرح کرده اند؛ چنانکه امام خميني (ره) می فرماید: «حكومت [حاکم اسلامي] مىتواند از حج، كه از فرايض مهم الهى است، در مواقعى كه مخالف صلاح كشور اسلامى دانست موقتاً جلوگيرى كند.»[2] بنابراین اموري از قبيل تهديد تماميت جاني مسلمانان و ... از دلايل ترک حج است که متناسب با شرايط، ممکن است حج گروهي از مسلمانان را به تعطيلي کشانده يا انجام آن معلّق به حصول شرايط مورد نظر گردد. یک مورد از مثال فوق، در جنايت آلسعود در مراسم برائت از مشرکين ، در سال 1366رقم خورد. وقتي در اين جنايت حدود 275 تن از حجاج ايراني به دست وهابيون آلسعود به شهادت رسيدند، حكومت اسلامي ايران، كه با رهبري امام خميني اداره ميشد رابطه خود را با دولت سعودي قطع و حج ملت مسلمان ایران به حكم ايشان براي مدتي تعطيل گرديد.
ج.ناامنی راه ها
در طول تاریخ، گزارش های بی شماری وجود دارد که اجرای مناسک حج به دلیل ناامنی راه ها برای گروهی از مسلمانان به تعطیلی کشانده شده است. از جمله گزارش های تاریخی مربوط به تعطيل حج، آشوب خوارج و تسلط ابوحمزه خارجی در حجاز ، در واپسین سالهای حکومت امویان، موجب ناامنی در حرمین شد که در حج گزاری مسلمانان خلل ایجاد گردید.[3] مورد دیگر مربوط به سال 317 ق است که ذهبی مورخ آن را گزارش کرده است.[4] ناامني حرم و مسجدالحرام در اثر درگيري نظامي مثل شورش اسماعيلبنيوسفعلوي در مکه به سال251ق، حمله قرامطه در سال317ق. به مکه و کشتار مسلمانان به دست ابوطاهر قرمطي در مکه و به يغما بردن حجرالاسود و ناامني ناشي از آن در حرم، از دیگر مواردی هستند که موجب عدم اجرای حج و تعطیلی آن شدند[5].
د. درگيري نظامي و سياسي در حرم
درگيري حاكمان يا مدعيان حكومت در مكه نيز از ديگر علل تعطيلی حج بوده است. بر اساس گزارش های تاریخی موجود، به نظر می رشد كهن‌ترين گزارش تعطيل گسترده حج به همين سبب باشد كه به تسلط عبدالله بن زبير بر مكه (64-73ق.) و خواندن خطبه به نام خود بازمي‌گردد. سپس عبدالملك مروان كه خود را خليفه مسلمین مي‌دانست، مردم را از رفتن به حج بازداشت و در سالهای 66-72ق. مسجد قبة الصخره رادر قدس بنا كرد و آن را به جاي كعبه محل برگزاری حج ابراهیمی قرار داد.
ه. جنگ‌هاي داخلي در قلمرو اسلامی
جنگ های داخلی در قلمرو اسلامی از دیگر عللی بود که حج را برای مردم سرزمینی به تعطیلی کشانده است. درگيري و اختلاف‌هاي مصر و عراق به سال 372ق. و به نقلي تا 380ق. حج عراق را به تعطيل كشاند. همچنین به سال 492ق. درگيري‌هاي حاكمان مصر و فقدان امنيت، موجب تعطيل حج گشت.
ن-تعطیلی حج از جانب حکام سعودی
آخرین مورد از تعطیلی حج ابراهیمی هم نه به دلایل فوق بلکه از سوی حکام سعودی که خود را خادمین حرمین شریفین می دانند در حق حجاج ایرانی اتفاق افتاده است.به دنبال فاجعه غم انگیزین منا در سال گذشته و کشته شدن حجاج (حدود 7000 مسلمان بی گناه که 461 نفر از آنان از حجاح ایرانی بودند)در این حادثه که ناشی از بی لیاقتی و عدم مدیریت صحیح مسئولان سعودی بود که منجر به اعتراض شدید مردم و مسئولان بخصوص مقام معظم رهبری گردید که مقامات سعودی به جای پاسخگویی به فرافکنی پرداخته و امسال مانع از ورود حجاج ایرانی به مناسک حج گردیدند.
تعطیلی حج در گذر تاریخ
بر اساس گزارش های تاریخی، غزنویان در سال ۴۱۲ کاروان‌های خود را با گروهی از نظامیان، برای حفظ جان حجاج راهی می‌کردندبا این حال در همان سال‌ها بود که اعزام حج از سوی حکومت غزنویان به مدت حدود ۳ سال تعطیل شد و سپس در سال ۴۱۵ از سوی حسنک وزیر (و با مدیریت وی) از سر گرفته شد. ورود قوم مغول به سرزمین ایران، بار دیگر انجام مراسم حج ایرانیان را به تعطیلی کشاند، چرا که اولا ایلخانان مغول در اوایل مسلمان نبودند و از سوی دیگر، شهرهای مذهبی مکه و مدینه در محدوده قلمرو ممالیک بود که ایلخانان با آنان در نبرد بودند. از اینرو به مدت 34 سال بین دو موج حمله مغولان که از سال 614 ه.ق آغاز گرديد، ارتباط ایران با حجاز قطع بود و حتی از اعزام کاروان حج خبری نبود. از این دوره ، تنها گزارش‌هایی از حج در سالهای 640 و 650 ه.ق وجود دارد و حج در بقیه سال‌ها تعطیل بوده است.[6] در این مقطع زمانی ، بسیاری از ایرانیان به قتل رسیدند و جمعیت ایران کاهش جدی یافت. ناامنی و غارت اموال، ایرانیان را با بحران اقتصادی حاد روبرو ساخت.
در دوره تیموریان به موضوع حج توجه زیادی شد چرا که امیر تیمور تلاش می کرد از حج بهره برداری سیاسی و اجتماعی بکند. شاهرخ نیز برای انجام حج تلاش بسیاری کرد؛ با این حال در برخی سالهای حکومت شاهرخ که او در شمال غرب ایران به نبرد با ترکمانان مشغول بود، حج تعطیل شد. نبرد قرا یوسف با شاهرخ تیموری و نیز حاکم شام سبب شد حج دو سال (821تا 823 ه.ق) تعطیل شود. پس از آن با در‌گذشت قرایوسف در سال 823 ه.ق، حج ایرانیان تا 831 ه.ق تعطیل شد. اختلاف و رقابت آق‌قویونلوها با ممالیک در این دوره بارها برای حاجیان ایرانی مشکل‌ساز شد. در دوره صفوی نیز در مقاطعی حج بخاطر چالش های پیش رو دولت صفوی و عثمانی تعطیل شده بود.
ظهور خاندان سعودی در نجد جزیره‌العرب و روی آوردن به شهر های مقدس مکه و مدینه به سال 1217ه.ق و در سالهای بعد ، از مواردی بود که در دوران حکومت فتح‌علی شاه قاجار رخ داد و منجر به تعطیلی و اختلال در مراسم حج شد. این موضوع، دولت ایران را به واکنش واداشت.[7]
ظهور حكومت وهابی آل سعود در نجد و تصرف شهرهای طائف و مكه و مدینه به تعطیلی حج كشورهای اسلامی از جمله ایران انجامید. در سالهای پایانی دولت قاجار، به دلیل وقوع جنگ جهانی اول، حجگزاری ایرانیان و دیگر كشورهای منطقه به مدت پنج سال قطع شد. در این دوره ایران به دلیل جنگ جولانگاه متفقین و درگیر جنگی شد که از 1914-1918م. /1336-1333ه.ق) به طول کشید. این نبرد، خاورمیانه از جمله عراق را نیز که مسیر حج ایرانیان بود، درگیر کرد. بعد از حاکمیت آل سعود در حجاز، دولت ایران نیز به سال ۱۳۰۴ ش. سفر حج ایرانیان به مكه و مدینه را ممنوع كرد. ممنوعیت حج از سوی دولت ایران تا سال ۱۳۰۷ش. ادامه یافت. دولت ایران در ۲۱ مرداد ۱۳۰۸ ش. دولت حجاز را به رسمیت شناخت.
دولت پهلوی با توجه به ناآرامی اوضاع حجاز و انعکاس اخبار تخریب اماکن مذهبی و مقدس در مکه و مدینه، همانند سایر کشورهای دیگر سفر حج شهروندان خود را به سرزمین وحی ممنوع کرد. این ممنوعیت به مدت چهار سال به طول کشید. روابط محدود ایران و سعودی در سال 1323 ه.ش و در پی اعدام یک حاجی ایرانی برای 4 سال قطع شد. این زائر که ابوطالب یزدی نام داشت، در گرما‌گرم طواف دچار مشکل مزاجی شده و استفراغ می نماید . ماموران سعودی او را به بی‌احترامی به خانه خدا متهم کردند و نزد قاضی بردند. قاضی نیز حکم اعدام او را به اتهام تجنیس کعبه صادر کرد و ابوطالب بلافاصله گردن زده شد. این حادثه به قطع روابط ایران و عربستان از سال 1323 تا 1327ه.ش منجر شد.دولت وقت ایران اجرای این حکم را محکوم کرد و به شدت نسبت به آن واکنش نشان داد و خواستار عذرخواهی عربستان شد. دولت سعودی با این استدلال که اجرای حکم اعدام، قانونی و با پشتوانه گواهی شاهدان و اعترافات مقتول همراه بوده است ، بر موضع خود پافشاری کرد. مکاتبات و میانجی‌گری مصر نیز برای حل اختلاف مؤثر واقع نشد و بدین ترتیب، دولت ایران در سال 1323ه.ش، روابط خود با آل سعود را قطع و مانع حجگزاری ایرانیان شد.
بعد از انقلاب اسلامی به دلیل روابط سیاسی متشنج ایران و عربستان، حج نیز تحت تاثیر قرار گرفت. در سال ۱۳۶۶ دولت عربستان با برگزاری مراسم برائت مخالفت كرد و پلیس این کشور در روز برگزاری مراسم با تیراندازی به سمت حاجیان،۴۰۰ تن از ایشان را به شهادت رساند. بعد از این واقعه دولت عربستان در اقدامی پیش‌دستانه سفارت خود در تهران را تعطیل کرد و برای حج سالهای 67، 68 و 69 صد عن سبیل الله شد تا هزاران نفر از حجاج را از واجب شرعی محروم سازد. در سال ۱۳۷۰ روابط از سر گرفته شد و کاروان حج ایران نیز به عربستان عزیمت کرد.
امسال نیز بعد از فاجعه منا و سقوط جرثقیل در مکه، بار دیگر سعودیها زائران ایرانی را از حج محروم ساختند و صدعن سبیل الله شدند.مشابهت‌های اقدامات آل سعود بعد از محروم سازی حجاج ایرانی از واجب شرعی در هر دو مورد یکسان بوده و امسال نیز به مانند گذشته، دستگاه تبلیغات آل سعود سعی بر این دارد که به مسلمانان دنیا بقبولاند که ایران خود حجاجش را از زیارت خانه خدا محروم ساخته است.
در این میان مرور سخنان حکیمانه بنیان گذار فقید جمهوری اسلامی ایران گویای حال امروز نیز هست که فرمودند: « آل سعود براى پرده پوشى جنایات هولناک سال گذشته خود (کشتار سال 66 حجاج) و همچنین توجیه صدعن سبیل اللّه و منع حجاج ایرانى از ورود به حج، زائران را زیر بمباران شدید تبلیغات خود قرار خواهد داد، و آخوندهاى دربارى و مفتی هاى خودفروخته - لعنةاللّه علیهم - در کشورهاى اسلامى خصوصا حجاز توسط رسانه ها و مطبوعات دست به نمایش‌ها و سخنرانی‌ها زده و عرصه را بر تفکر و تحقیق زائران درباره فهم و درک فلسفه واقعى حج و نیز پى بردن به ماجراى از پیش طراحى شده شیطان بزرگ در قتل میهمانان خدا تنگ خواهند نمود.»[8]
امام با هوشیاری از نیات پلید سعودیها پرده بر میدارد و می فرماید: «براى ما و همه اندیشمندان و محققانى که از نیات پلید تشکیلات آل سعود باخبرند جاى تعجب نیست که به ایران و حکومتى که از بدو پیروزى تا به حال فریاد وحدت مسلمین را سر داده است و در همه حوادث جهان اسلام خود را شریک غم و شادى مسلمانان مى‌داند تهمت افتراق و جدایى مسلمانان را بزنند، و یا بالاتر از آن، زائرانى را که به عشق زیارت مرقد پیامبر و حرم امن الهى به حجاز رفته اند به لشکرکشى و تشکل براى تصرف کعبه و آتش زدن حرم خدا و تخریب مدینه پیامبر متهم نمایند! و دلیل و مدرک این کار را حضور پاسداران و نظامیان و مسئولین کشورمان در مراسم حج ذکر کنند!»[9]
امام آن فقید فرزانه بار دیگر به همه متذکر می شود که اگر سعودیها دیروز،امروز و فردا برای زیارت اماکن مقدسه مانع تراشی کنند نخواهند توانست مانع ارتباط قلبی مسلمانان عاشق با مکه مکرمه و مدینه منوره بشوند «ما در مکه باشیم یا نباشیم دل و روحمان با ابراهیم و در مکه است. دروازه‌هاى مدینةالرسول را به روى ما ببندند یا بگشایند، رشته محبتمان با پیامبر هرگز پاره و سست نمى‌شود. به سوى کعبه نماز مى‌گزاریم و به سوى کعبه مى‌میریم. و خدا را سپاس مى‌گزاریم که در میثاقمان باخداى کعبه پایدار مانده‌ایم و پایه‌هاى برائت از مشرکین را با خون هزاران هزار شهید از عزیزانمان بنیان نهاده ایم و منتظر هم نمانده ایم که حاکمان بى شخصیت بعض کشورهاى اسلامى و غیر اسلامى از حرکت ما پشتیبانى کنند. ما مظلومین همیشه تاریخ، محرومان و پابرهنگانیم. ما غیر از خدا کسى را نداریم. و اگر هزار بار قطعه قطعه شویم، دست از مبارزه با ظالم بر نمى‌داریم».[10]
با مانع تراشی های سعودیها، حج سال 1395 نیز برای حجاج ایرانی برگزار نشد که سازمان حج و زیارت در خصوص عدم برگزاری حج تمتع 95 بیانیه ای صادر کرد که به این شرح است؛
به اطلاع مردم شریف ایران ومشتاقان زیارت بیت الله الحرام می رساند بعثه مقام معظم رهبری و سازمان حج و زیارت برای حضور حجاج کشورمان در مراسم حج سال 1395 طبق روال سالهای گذشته اقدامات گسترده و مستمری را انجام داده‌اند.
1. نگاه جمهوری اسلامی ایران به حج و عمره، نگاهی معنوی، وحدت آفرین، توسعه بخشِ اُخوت دینی و اسلامی و پرهیز از فرقه‌گرایی و طایفه‌گری بوده و هست و شرکت با شکوه حجاج ایرانی در نمازهای جماعت مسجدالحرام و مسجدالنبی(ص)، توجه جدّی به تلاوت قرآن‌کریم و اهتمام به دعا و مناجات با حضرت احدیت، شاهد بر این است که جمهوری اسلامی ایران به مراسم حجّ نگاهی فرا ملّی داشته و دارد.
2.جمهوری اسلامی ایران از حج گذشته، برنامه‌ریزی برای حج امسال را آغاز و نسبت به فراهم ساختن مقدمات برگزاری حج 95 اقدامات لازم را بعمل آورد و از آن زمان تا کنون هیچگونه تردیدی برای اقامه حج نداشته و همچنان مصمّم به برگزاری حجّی با شکوه می‌باشد.
3.دور اول مذاکرات حج تمتع امسال علیرغم پیگیری های جمهوری اسلامی ایران برای امضای بموقع تفاهم‌نامه حج، به علت همکاری نکردن مسئولین سعودی تحت تاثیر مسائل سیاسی، بجای دی ماه 94 با 3 ماه تأخیر در اواخر فروردین 95 انجام شد که به دلیل عدم قبول صدور ویزا در داخل کشور و عدم امکان استفاده از هواپیمایی جمهوری اسلامی و موارد دیگر نا تمام ماند.
4. برای دور دوم مذاکرات علیرغم وعده‌های مسئولین عربستان، روادید برای سفر دوم هیئت ایرانی با 45 روز تأخیر و پس از انتصاب وزیر جدید حج عربستان صادر شد و نهایتاً هیئت جمهوری اسلامی ایران با دعوت رسمی وزیر جدید حج عربستان و قول مساعد حل مشکلات در مورخ پنجم خرداد ماه 95 عازم این کشور شد.
5.در گفتگوهای این دوره ضمن حل مشکل صدور روادید در ایران و استفاده از هواپیمایی جمهوری اسلامی ایران در انتقال حجاج کشورمان تلاش گردید تا با توجه به حوادث تلخ گذشته شرایط اعزام حجاج ایرانی را با اطمینان از «تأمین امنیت و حفظ عزت وکرامت حجاج» فراهم آید که به علّت ناهماهنگی در سطوح عالی عربستان و تأثیر نگاه سیاسی بر مسائل حج، به این مطالبات پاسخ مثبت داده نشد.
6. وجود ادّعای طرف سعودی برای حل مسائل کنسولی، تا کنون هیچ توافق مکتوبی در این خصوص بین مسئولین وزارت امور خارجه عربستان با وزارت امور خارجه سوئیس بر اساس کنوانسیون‌های بین المللی صورت نگرفته است.
7.عربستان سعودی علیرغم تبلیغات سوء رسانه‌های خود، تحت تأثیر فضای سیاسی بین دو کشور، حج را به مسائل سیاسی گره زده و بر همین مبنا متن تفاهم‌نامه متداول و هر ساله را تغییر داده است. لذا این دولت سعودی است که ضمن بهره برداری سیاسی از حجّ و حرمین شریفین، با حقّ مسلم مردم شریف ایران برای انجام مناسک حجّ مخالفت به عمل آورده و صدّ عَن سَبیلِ اللّه نموده است.
8.اکنون با عنایت به از دست دادن زمان برای برنامه‌ریزی و تدارکات امور حجاج ایرانی و عدم تأمین مطالبات به حق جمهوری اسلامی اعلام می‌شود که به دلیل استمرار کارشکنی‌های دولت سعودی زائرین عزیز جمهوری اسلامی ایران از حضور در مراسم حج تمتع سال‌جاری محروم می‌شوند که مسئولیت آن بر عهده دولت عربستان سعودی است.
پی نوشت ها:
[1] - سباعي، ص218
[2] - امام خميني، ج20، ص453
[3] - طبری، ج7، ص 374؛ مسعودی، ج4، صص 303-305
[4] - ذهبي، ج23، ص374
[5] - العیون و الحدائق، ج 4، قسم 1، ص 249ـ251، 257ـ259؛مجمل‌التواریخ و القصص، ص 291-292
[6] - ابن اثیر،ج4،ص373
[7] - تاریخ حجگزاری ایرانیان، ص 221
[8] - امام خميني، ج21، ص77
[9] - همان، ج21، ص79
[10] -همان، ج21، ص83
منابع و ماخذ؛
ابن اثیر، عزالدین ابوالحسن علی بن ابی الکرم، الکامل فی تاریخ، بیروت، دار صادر-دار بیروت، 1385
اسرا،دوغان،، تاریخ حجگزاری ایرانیان، تهران، مشعر،1389
امام خميني، صحیفه امام، تهران، موسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی، بی تا
ذهبی، شمس الدین محمد بن احمد، تاریخ اسلام و وفیات المشاهیر و الاعلام،تحقیق عمر عبد السلام تدمری، بیروت، دار الکتاب العربی، 1413
سباعي،احمد، تاریخ مکه از آغاز تا پایان دولت شرفای مکه 1344، ترجمه رسول جعفریان، تهران، مشعر، 1385
طبری،ابوجعفر محمد بن جریر، تاریخ الامم و الملوک، تحقیق محمد ابوالفضل ابراهیم، بیروت، دارالتراث، 1387
كتاب العیون و الحدائق فى اخبار الحقائق، ج 4، قسم 1، چاپ عمر سعیدى، دمشق 1972
مُجْمَل‌التواریخ و القصص، چاپ سیف‌الدین نجم‌آبادى و زیگفرید وبر، نكارهاوزن 1378ش
مسعودی، ابوالحسن علی بن الحسین، مروج الذهب و معادن الجوهر، تحقیق اسعد داغر، قم ، دارالهجره، 1409
hadidnews.com/vdcjmyet.uqexazsffu.html
