سیر تاریخی حرم حضرت معصومه(س)/ علت سفر فاطمه معصومه(س) به قم

*آیا مزار شریف حضرت فاطمه معصومه در خود شهر قم می باشد؟

حضرت اول ذى القعده سال ۱۷۳هـ.ق در مدینه منوره به دنیا آمد و در ۲۸ سالگى در روز دهم(۱) یا دوازدهم (۲) ربیع الثانى سال ۲۰۱هـ.ق در شهر قم از دنیا رفتند.

در سال ۲۰۰هـ.ق و یک سال پس از سفر تبعید گونه حضرت رضا (ع) به شهر «مرو» حضرت فاطمه معصومه همراه عده اى از برادران و محارم خود براى دیدار برادر(امام رضا) راهى دیار غربت شد. در طول راه به شهر ساوه رسیدند، ولى از آن جا که در آن زمان مردم ساوه از مخالفان اهل بیت بودند، با ماموران حکومتى همراهى نموده و با همراهان حضرت وارد نبرد و جنگ شدند. عده اى از همراهان حضرت در این حادثه غم انگیز کشته شدند.(۳) سپس حضرت به طرف قم حرکت نمود.

بزرگان قم وقتى از این خبر مسرت بخش مطلع شدند، به استقبال حضرت شتافتند . در حالى که موسى بن خزرج ،بزرگ خاندان اشعرى زمام شتر حضرت را به دوش مى کشید؛ ایشان در میان شور و احساسات مردم قم وارد آن شهر شد . به منزل شخصى موسى بن خزرج رفت. (۴)

فاطمه معصومه هفده روز در قم به سر برد. در این مدت مشغول عبادت و راز و نیاز با پروردگار متعال بود. واپسین روزهاى عمر پربرکت خویش را با خضوع و خشوع در برابر ذات پاک الهى به پایان رساند. سرانجام بعد از هفده روز دار فانی را وداع نمود و به دیار حق شتافت.

بعد از وفات حضرت را غسل دادند و کفن نمودند .سپس در قبرستان بابلان قم تشییع و دفن کردند . (۵ )

از روایاتی که از معصومان رسیده نیز استفاده می شود که حضرت در قم دفن شده است.

امام صادق(ع) فرمود: بدانيد قم حرم من و حرم فرزندانم پس از من است. زني از فرزندان من در اين شهر دفن مي‌گردد كه نام او فاطمه دختر موسي(ع) است.همگي شيعه در روز قيامت به شفاعت او روانه بهشت مي‌شوند (۶).

حضرت فرمود: شهر قم، حرم ما است. در آن زني از فرزندان من به نام فاطمه مدفون مي‌شود. هر كس او را زيارت كند ،بهشت براي او واجب شود (۷).

امام رضا(ع) فرمود: هر كس قبر فاطمه معصومه را در قم زيارت كند، در حالي كه آگاه به حق او باشد، بهشت بر او واجب مي‌شود (۸).

امام جواد می فرماید: کسی که عمه ام در قم را زیارت نماید ،بهشت بر او واجب می گردد . (۹ )

پی نوشت ها :

۱. وسیله المعصومیه، میرزا ابوطالب بیوک، ص ۶۵، به نقل از نزهه الابرار. چاپ سنگی، تهران، کاتب احمد زنجانی، ربیع المولود ۱۳۷۱ق،

۲ .مستدرک سفینة البحار، شیخ علی نمازی شاهرودی ، ج ۸ ،ص ۲۶۱ ،سال چاپ ۱۴۱۹ ، ناشر : مؤسسة النشر الإسلامی التابعة لجماعة المدرسین بقم المشرفة.

۳. زندگى حضرت معصومه، مهدی منصوری ، ص ۱۴. قم، کتابفروشی صحفی، ۱۳۸۰ق.

۴. تاریخ قم، حسن بن محمد بن حسن قمى ، ترجمه حسن بن على بن حسن عبد الملک قمى ، ص ۲۱۳.تحقیق سید جلال الدین تهرانى، تهران، توس، ۱۳۶۱ش.

۵.منتهی الآمال ، ج ۲ ، ص ۴۳۰-۴۳۱ ،قم ،انشاراتی هجرت ،۱۳۷۸ ، چاپ سیزدهم .

۶ سيفنه البحار، ج ۲، ص ۳۷۶.

۷ . بحار الانوار، ج ۶۰، ص ۲۱۶.

۸ .همان، ج ۴۸، ص ۳۱۶؛

۹. همان

*حرم حضرت معصومه (س) چه زماني بنا شده است؟

حضرت، معصومه (س) دختر گرامي امام هفتم شيعيان حضرت موسي بن جعفر (ع) است. مادر مكرمه ايشان حضرت نجمه خاتون (س) است. ولادت آن حضرت در روز اول ذيقعده سال ۱۷۳ هجري قمري در مدينه منوره واقع شده است.

در سال ۲۰۰ هجري قمري در پي اصرار و تهديد مأمون عباسي سفر تبعيد گونه حضرت رضا (ع) به مرو انجام شد و آن حضرت بدون اين كه كسي از بستگان و اهل بيت خود را همراه خود بياورند راهي خراسان شدند.

يك سال بعد از هجرت تبعيد گونه حضرت رضا (ع) به مرو، در سال ۲۰۱ هجري قمري، به شوق ديدار برادر و اداي رسالت زينبي و پيام ولايت، به همراه عده اي از برادران و برادرزادگان به طرف خراسان حركت كرد و در هر شهر و محلي مورد استقبال مردم واقع مي شد. درشهر ساوه عده اي از مخالفان اهلبيت كه از پشتيباني مأموران حكومت برخوردار بودند، سر راه كاروان آنان را گرفته و با همراهان حضرت وارد جنگ شدند، در نتيجه تقريباً همه مردان كاروان به شهادت رسيدند، حتي بنابر نقلي حضرت (س) معصومه را نيز مسموم كردند.

به هر حال، يا بر اثر اندوه و غم زياد از اين ماتم و يا بر اثر مسموميت از زهر جفا، حضرت فاطمه معصومه (س) بيمار شدند و چون ديگر امكان ادامه راه به طرف خراسان نبود قصد شهر قم را نمود. حدوداً در روز ۲۳ ربيع الاول سال ۲۰۱ هجري قمري حضرت وارد شهر مقدس قم شدند. و در محلي كه امروز "ميدان مير" ناميده مي شود در منزل "موسي بن خزرج" فرود آمدند و افتخار ميزباني حضرت نصيب او شد.

آن بزرگوار به مدت ۱۷ روز در اين شهر زندگي كرد محل زندگي و عبادت آن حضرت در مدرسه ستيه به نام "بيت النور" هم اكنون محل زيارت ارادت مندان آن حضرت است.

سرانجام در روز دهم ربيع الثاني و "بنا بر قولي دوازدهم ربع الثاني" سال ۲۰۱ هجري پيش از آن كه ديدگان مباركش به ديدار برادر روشن شود، در ديار غربت و با اندوه فراوان ديده از جهان فروبست. مردم قم با تجليل فراوان پيكر پاكش را به سوي محل فعلي كه در آن روز بيرون شهر و به نام "باغ بابلان" معروف بود تشييع نمودند.

پس از دفن حضرت معصومه (س) موسي بن خزرج سايباني از بوريا بر فراز قبر شريفش قرار داد تا اين كه حضرت زينب فرزند امام جواد (ع) به سال ۲۵۶ هجري قمري اولين گنبد را بر فراز قبر شريف عمه بزرگوارش بنا كرد. پس از آن در طول ساليان دراز تا امروز مرقد مطهر ايشان همواره مورد توجه و احترام شيعيان و ارادتمندان بوده و بارها تجديد بنا شده و توسعه و تكميل يافته است. امروزه حرم مطهر داراي ضريح، گنبد، رواق ها، ايوان ها ،صحن ها، گلدسته ها و بناهای بسيار زيبايي است.

سير تاريخي هريك ازبناهاي حرم به شرح زير است:

مرقد مطهر:

در سال ۶۰۵ هجري به دستور "امير مظفر احمد بن اسماعيل" بزرگ خاندان آل مظفر، بزرگ ترين استاد كاشي ساز آن زمان "محمد بن ابي طاهر كاشي قمي" كار ساخت و پرداخت كاشي هاي متنوع مرقد را شروع كرد و بعد از هشت سال، در سال ۶۱۳ كاشي هاي آن آماده گرديد و كار گذاشته شد. اخيراً در سال ۱۳۷۷ شمسي مرقد مطهر به شكل جديد كه آميخته اي از كاشي و سنگ است تجديد بنا شد و همچنين ديواره هاي داخلي با سنگ مرمر سبز آراسته گرديد.

ضريح:

در سال ۹۶۵ هجري شاه طهماسب صفوي، در چهار طرف مرقد ضريحي آجري آراسته به كاشي هاي هفت رنگ و كتيبه هاي معرق بنا نمود و در اطراف آن منافذي باز بود تا هم مرقد ديده شود و هم زائران نذورات خود را داخل ضريح بريزند.

در سال ۱۲۳۰ هجري قمري فتحعلي شاه همان ضريح را نقره پوش كرد كه اين ضريح به مرور زمان فرسوده شد و در سال ۱۲۸۰ ضريحي كه از نقره ضريح سابق و نقره هاي موجود در خزانه ساخته شده بود به جاي آن نصب گرديد.

اين ضريح چندين مرتبه تجديد بنا و اصلاح شد و سال هاي متمادي روي مرقد حضرت باقي بود تا اين كه در سال ۱۳۶۸ هجري شمسي به دستور توليت آن زمان شكل ضريح را تغيير دادند و ضريحي را با ظرايف و شاهكارهاي هنري ويژه اي به جاي آن نصب نمودند كه آن ضريح همچنان برفراز تربت نوراني حضرت برقرار است و در اسفند ماه ۱۳۸۰ شمسي اصلاحات و تعميرات جديد صورت گرفت.

رواق ها:

محدوده هاي نزديك تر به ضريح مطهر را رواق مي گويند. حرم مطهر داراي چهار رواق است:

۱ - رواق بالاسر كه محوطه بين مسجد بالاسر تا ضريح مطهر است و با آيينه كاري و گچكاري هاي بسيار زيبا آراسته شده است.

۲ - رواق دارالحفاظ كه محوطه بين ايوان طلا و ضريح مطهر است.

۳ - رواق آينه (شهيد بهشتي) كه در بخش زنانه و پايين پاي حضرت (س) واقع است.

۴ - رواق پيشرو كه محوطه بين مسجد طباطبايي تا ضريح مطهر است.

صحن ها:

حرم مطهر داراي سه صحن است:

۱ - صحن نو (اتابكي):

اين صحن زيبا داراي چهار ايوان شمالي، جنوبي و شرقي و غربي است: ايوان شمالي آن ورودي از ميدان آستانه و ايوان جنوبي ورودي از طرف قبله و ايوان شرقي ورودي از خيابان ارم و ايوان غربي همان ايوان آينه است در هر كدام از اين ايوان هاي ياد شده ظرايف و آثار هنري، معماري خاصي به كار رفته است. اين صحن آز آثار (ميزرا علي اصغر خان صدر اعظم) است كه از سال ۱۲۹۵ هجري قمري تا سال ۱۳۰۳ بناي آن طول كشيده است.

۲ - صحن عتيق (قديم)

صحن عتيق (واقع در شمال روضه مباركه) اولين صحني است كه در اين بارگاه مباركه بنا شده، اين صحن را چهار ايوان زيبا فرا گرفته است. ايواني با عظمت در جنوب كه همان ايوان طلا (ورودي صحن به روضه مطهره) مي باشد و ايواني در شمال كه ورودي فيضيه به صحن را تشكيل مي دهد كه ساختمان نقاره خانه روي آن بنا شده است و ايواني در غرب كه ورودي مسجد اعظم به صحن است و در شرق، ايوان ورودي صحن عتيق به صحن نو واقع است. اين صحن و ايوان هاي اطراف آن را "شاه بيگي" همسر شاه اسماعيل صفوي در سال ۹۲۵ هجري قمري بنا نمود. از سال ۱۳۷۷ نيز تعميرات اساسي در اين صحن و مقابر اطراف شروع شده است كه همچنان ادامه دارد.

۳ - صحن صاحب الزمان

اين صحن با بيوتات متعلق به آن در مساحتي حدود ۸ هزار متر مربع با چهار جهت ورودي، در سال ۱۳۸۱ شروع و در سال ۱۳۸۴ افتتاح گرديد. (ورودي شرقي "شبستان امام خميني"، ورودي غربي "پل آهنچي"، ورودي شمالي "بست مسجد اعظم"، ورودي جنوبي "خيابان جديدالاحداث". ديواره هاي اطراف اين صحن منقوش به كتيبه هاي قرآني با خطوط بنائي و كوفي در ساختار و طرح جديد با تركيبي از سيمان سفيد و آجر است.

گلدسته ها:

۱- گلدسته هاي ايوان طلا:

در دو طرف اين ايوان در صحن عتيق، گلدسته هايي پوشيده از كاشي گرهي به صورت مارپيچ (به بلندي ۴۰/۱۷ متر از سطح بام و قطر ۵۰/۱متر) ساخته شده است كه بين پيچ ها، اسامي مبارك: "الله"، "محمد"، "علي" به خط كوفي نوشته شده است كه در بالاي آنها زير مقرنس كتيبه اي قرار دارد، كه سقف آن "ان الله و ملائكته يصلون. . . " است.

اين مأذنه ها به دستور "محمد حسين خان شاهسون شهاب الملك"، در سال ۱۲۸۵ هجري قمري، طلا كاري شد.

در سال ۱۳۸۵ هجري شمسي تعميرات ديگري بر روي اين گلدسته ها صورت گرفت و سر گلدسته ها طلاكاري شد.

۲- گلدسته هاي ايوان آينه:

برفراز پايه هاي دو طرف ايوان دو مأذنه است كه، از بلندترين بناهاي آستانه مي باشد.

ارتفاع آنها از سطح بام ۲۸ متر و از سطح صحن ۸۰/۴۲ متر و محيط آن ۳۰/۳ متر مي باشد. در بالاي مأذنه ها كتيبه اي با پهناي حدود يك متر ديده مي شود كه متن آن در يكي از مأذنه ها "لا حول ولا قوه الا بالله العلي العظيم" و در ديگري "سبحان الله و الحمدلله و لا اله الا الله و الله اكبر" است.

پوشش هر دو مأذنه از بالا تا پايين سرتاسر كاشي گرهي است كه در ميان آن ها نام هاي پروردگار متعال خوانده مي شود.

باني آنها، امين السلطان و معمار، استاد حسن معمار قمي مي باشد و كاشي كاري گلدسته هاي مذكور بعد از پيروزي انقلاب اسلامي تعويض شده است.

۳- گلدسته هاي صحن بزرگ:

در صحن بزرگ (نو يا اتابك) روبروي ايوان آيينه قرار دارند. پوشش آنها، كاشي گرهي هشت ضلعي متساوي است. روي چهار ضلع اين گلدسته ها ناماي مبارك "الله"، "محمد"، "علي" از بالا به پايين ۴ مرتبه نوشته شده است.

*علت سفر حضرت معصومه (س) به شهر قم چه بوده است؟

حضرت معصومه ـ سلام الله عليها ـ يكي ازبانوان بافضيلت و باشخصيت خاندان اهل بيت ـ عليهم السلام ـ مي‌باشد محل تولد و رشد حضرت معصومه ـ سلام الله عليها ـ خانداني بود كه او را با دريايي ازعلم و معرفت روبه‌رو ساخت. ولي بيش از ده بهار ازعمر شريفش نگذشته بود كه پدر بزرگوارش با زهر جفا در زندان هارون به شهادت رسيد و دريايي از غم و اندوه بر قلب شريفش فرو ريخت كه در اين ايام غم و تنهايي، تنها مايه تسلي او برادرش امام رضا ـ عليه السّلام ـ بود كه ناگهان «مأمون» وجود اقدس امام هشتم را از كانون خانواده جدا نمود و به اجبار به خراسان جلب كرد و به اقامت اجباري در خراسان وادار نمود.

حضرت معصومه ـ سلام الله عليها ـ كه بعد از پدرش تنها اميدش يعني برادرش را از خود دور مي‌ديد بسيار آزرده خاطر و افسرده بود و نمي‌توانست دوري برادرش را تحمل بكند تا اينكه بعد از يك سال به سوي ايران حركت كرده اما اينكه علت سفر آن حضرت به ايران چه بوده دقيقاً مشخص نيست اما طبق اقوال و گزارشات موجود تاريخي علت سفر به ايران را اينطوري مي‌توان بيان كرد.

۱ . طبق برخي از گزارشات علت سفر حضرت معصومه ـ سلام الله عليها ـ به ايران جهت ديدار با برادر خودش بوده چون همانطور كه قبلاً هم اشاره شد حضرت معصومه بعد از شهادت پدر بزرگوارش علاقه و محبت و وابستگي خاصي به برادر خودش امام رضا ـ عليه السّلام ـ داشت و از محضر علمي و معنوي آن حضرت سود مي‌برد حال كه امام و برادرش را از خود دور مي‌ديد نمي‌توانست اين دوري را تحمل بكند از اين رو تصميم گرفت براي زيارت برادرش از مدينه به مقصد خراسان حركت بكند و در سال ۲۰۱ هجري وارد ايران گرديد.[۱]

۲ . طبق نقل ديگر امام رضا ـ عليه السّلام ـ بعد از ورودش به خراسان نامه‌اي خطاب به خواهر گرامي‌اش فاطمه معصومه مرقوم فرمود و آن را توسط يكي از غلامانش به مدينه منوره ارسال فرمود. امام به غلامش دستور داد كه در هيچ منزلي توقف نكند تا در اندك زمان ممكن آن نوشته را به مدينه برساند. و حضرت معصومه به مجرد رسيدن نامه برادرش خود را آماده سفر نمود.[۲] البته جريان اين نامه در كتابهاي دست اول و قديمي نيست. برخي محققين از لابلاي مطالب كتابهاي گذشته وجود چنين نامه اي را اثبات مي كنند.[۳]

از اين دو نقل استفاده مي‌شود كه حضرت معصومه ـ سلام الله عليها ـ به خاطر وابستگي كه به برادر بزرگوار خود داشته و اوضاع مساعد برادرش در خراسان آن حضرت را بر آن داشت تا به حضور برادر خود در خراسان برسد. لذا محقق بزرگوار آقاي جعفريان مي‌نويسد: پس از آمدن علي بن موسي ـ عليه السّلام ـ به ايران گروه‌هايي از «سادات» راهي ايران شدند. تسامح مأمون در مقابل سخت‌گيري پدرش نسبت به سادات، در رشد و سربلندي علويان، تأثير بسزايي داشت و آمدن حضرت معصومه ـ سلام الله عليها ـ به ايران از جمله مهاجرت هايي بوده كه در رابطه با آمدن امام رضا ـ عليه السّلام ـ به ايران صورت گرفته است.[۴]

مرعشي هم در اين باره مي‌نويسد: سادات از آوازة ولايت امام رضا ـ عليه السّلام ـ و پناهي كه مأمون به آن حضرت داده بود،‌ روي به طرف ايران نهادند و مجموع برادران و بنواعمام كه به بيش از بيست نفر مي‌رسيد به ايران آمده و در قم مورد تكريم واقع شدند.[۵] در حاليكه در ساوه درگيري بين دشمنان اهل بيت و كاروان در افتاد كه حلي آن عده اي از همراهان او شهيد شدند.

دلايل تاريخي

لازم به ذکر است سفر حضرت فاطمه معصومه ـ سلام الله عليها ـ و ساير امام‌زادگان و همراهان از روي غفلت نبوده است. بنا به دلايل تاريخي اين سفر در حال علم و با آگاهي از اوضاع صورت گرفته است. این دلایل عبارتند از:

۱ . در كتاب كريمه اهل بيت ـ عليهم السّلام ـ سخن از نامه امام رضا ـ عليه السلام ـ به حضرت فاطمه معصومه ـ سلام الله عليها ـ است كه امام ـ عليه السلام ـ خواستار سفر خواهرش شده است. نويسنده كتاب كه سند اين نامه را از كتاب «من لايحضره الفقيه» نقل مي‌كند آورده است كه حضرت امام رضا ـ عليه السلام ـ به يكي از غلامانشان دستور دادند كه نوشته‌اي را به خدمت حضرت فاطمه معصومه ـ سلام الله عليها ـ برسانند و حضرت به مجرد رسيدن نامه آماده سفر شدند.[۶]

۲ . سياست مأمون كه خليفه مسلمين بود ابتدا درصدد جلب نظر علويان به سوي خود بود و سياست خوبي با علويان داشته ولي بعداً اين سياست تبديل به شكنجه و آزار و اذيت علويان منجر گشت. شايد به همان خاطر حضرت فاطمه معصومه ـ سلام الله عليها ـ و ساير امام‌زادگان دست به سفر زدند.

«مأمون بعد از شهادت امام رضا ـ عليه السلام ـ به سال ۲۰۲ قمري طي نامه‌اي به بني عباس و موالي آنها در بغداد، از آنها استمالت نمود و پايان سياست گرايش به علويان را اعلام كرد. و سياست سابق دولت عباسي در قتل عام شيعيان و سركوب طالبيان را به رويه‌ي ثابت خود قرار داد.»[۷]

۳ . اكثر منابع علت سفر حضرت معصومه ـ سلام الله عليها ـ را زيارت برادرش ذكر كردند. در هيچ يك از منابع در مورد غفلت آن بانو حرفي نزدند.

از منابع مهم مي‌توان به كتب ذيل اشاره كرد:

كتاب «تاريخ قم»، نوشته حسن بن محمد بن حسن،[۸] كتاب «حياة الست» «تأليف مهدي منصوري»،[۹] «رياحين الشريعة» تأليف ذبيح الله محلاتي،[۱۰] «منتهي الآمال»، تأليف شيخ عباس قمي[۱۱] و ...

۴ . مسيرهايي كه حضرت معصومه ـ سلام الله عليها ـ جهت سفر انتخاب كردند آن مسيرهايي بود كه امام رضا ـ عليه السلام ـ از آنها ممنوع شده بودند. اين يعني دقت و آگاهي و يعني اينكه ايشان مي‌خواستند هدف از سفر برادرشان را تبليغ و تبيين كنند و فرهنگ ناب و اصيل اسلامي را بيان كنند.

مأمون امام ـ عليه السلام ـ را از مسيرهايي كه شيعه‌نشين بودند مانع شد تا مبادا شورش و طغيان بر عليه حكومت و دولت صورت گيرد حضرت فاطمه معصومه ـ سلام الله عليها ـ با دقت و زيركي خاص از اين مسيرهاي ممنوع شده سفر كردند تا توطئه مأمون را خنثي كنند و همچنين ورود فاطمه معصومه ـ سلام الله عليها ـ به قم كه مركز تجمع مخالفان دولت عباسي بود دليل بر انتخاب و اراده آن حضرت در اين سفر است.[۱۲]

يك دليل مهم ديگر:

۵ . يك مطلب مهم كه بالاتر و مهمتر از همه موارد ياد شده مي‌باشد فشار و اختناق حاكم بر عراق بود كه منجر به هجرت امامزادگان و همراهان و حتي حضرت فاطمه معصومه ـ سلام الله عليها ـ از مدينه به سوي ايران گرديده است:

«در دوران خلفاي اموي و عباسي، يكي از جريانهاي معارض و ستيزه‌گر با ايشان، علويان بودند. در دوره حكومت ظالمانه حجاج بن يوسف (۷۵ ـ ۹۵ هـ ) بر عراق، علويان در معرض آماج حملات وي قرار گرفتند. اين امر موجب گرديد تا علويان به منظور پناه‌جويي متوجه سرزمينهاي شرق قلمرو خلافت گردند. علويان كه به عنوان جريان معارض، مورد ضرب و شتم و تعقيب عمال خلفا قرار مي‌گرفتند، در جستجوي پناهگاه مناسبترين منطقه را در ايران، مناطق هموار جنوب، سلسله كوه‌هاي البرز، يعني شهرهايي چون قزوين، ري، قم، ساوه و آوه تشخيص دادند. اين نواحي بيشتر بدين علت مورد توجه بود كه در مواقع خطر، دستيابي به مناطق كوهستاني مشرف به اين شهرها به سهولت امكان‌پذير مي‌گشت.

بعد از اين (قيام يحي بن عبدالله) نيز مهاجرت علويان ادامه يافت و به هنگام طرح مسأله ولايتعهدي حضرت رضا ـ عليه السلام ـ شماري از علويان به همراه آن حضرت به خراسان آمدند. وقتي آوازه اين حركت در جهان اسلام پيچيد، علويان ديگري از نقاط مختلف، بويژه مدينه، عازم خراسان گشتند. حضرت رضا ـ عليه السلام ـ بيست و يك برادر داشت كه همه آنها به همراهي بني اعمام خود از سادات حسيني و حسني به سوي خراسان حركت كردند.

آنان وقتي به نواحي ري رسيدند، بر خبر شهادت آن حضرت وقوف يافتند و مورد تهديد و تعقيب مأموران قرار گرفتند. برخي از اين سادات در همين نواحي به شهادت رسيدند، ولي اكثر آنها به كوه‌هاي طبرستان پناه برده، در آن ديار سكونت گزيدند.

عده‌اي از علويان نيز كه به همراه برادر حضرت رضا ـ عليه السلام ـ مشهور به «سيد جمال‌الدين اشرف» تا شهر قم آمده بودند، به محض وصول خبر شهادت آن حضرت، از راه قزوين به ديلمان پناه بردند... مهاجرت علويان در دوره‌هاي بعد نيز ادامه يافت...»[۱۳]

نتيجه‌گيري:

با دلايل تاريخي که گفته شد، مشخص می شود حضرت معصومه ـ سلام الله عليها ـ و ساير امام‌‌زادگان و همراهان از روي غفلت دست به سفر به سوي ايران نمي‌زدند، نامه‌ امام رضا (ع)، سياست مأمون، ديدار امام رضا (ع)، تبلیغ امامت و مذهب تشیع، انتخاب مسير و از همه مهمتر جوّ اختناق و فشار حاكم بر عراق از جمله دلايل تاريخي است كه حضرت معصومه (س) براي دين برادرش به سمت ايران حركت كرد و در این راه از تبليغ امامت و مذهب تشيع فرو گذار نكرد.[۱۴]

لذا با توجه به این توضیحات، می توان گفت که دو عامل مهم باعث شد حضرت معصومه (س) به ايران سفر كنند:

۱. علاقه بسيار شديد بين امام رضا ـ عليه السّلام ـ و حضرت معصومه ـ سلام الله عليها ـ كه فوق العاده زياد بود و حضرت معصومه (س) از جهات گوناگوني وابستگي خاصي به برادرش داشت.

۲. موقعيت عالي امام رضا ـ عليه السّلام ـ در دستگاه خلافت مأمون كه فرصتي بود براي فرزندان پيامبر ـ صلي الله عليه و آله ـ و سادات براي تبليغ تشيع كه از هر سو به طرف ايران مهاجرت كردند و مورد محبت مردم قرار گرفتند.

معرفي منابع جهت مطالعه بيشتر:

۱ . اصفهاني، ابوالفرج؛ مقاتل الطالبين، چاپ دوم، قاهره: دارالاحياء الكتب العربيه، ۱۳۶۸ هـ / ۱۹۴۹ م.

۲ . زرين‌كوب‌، عبدالحسين؛ تاريخ مردم ايران از پايان ساسانيان تا پايان آل بويه، ج ۲، تهران، انتشارات اميركبير، ۱۳۶۷.

۳ . قمي،حسن بن محمد، تاريخ قم؛ ترجمه حسن بن علي بن حسن قمي، تصحيح سيد جلال الدين طهراني، تهران: انتشارات توس، ۱۳۶۱.

۴ . مستوفي، حمدالله؛ تاريخ گزيده؛ به اهتمام عبدالحسين نوايي، چاپ دوم، تهران؛ انتشارات امير كبير، ۱۳۶۲.

۵. ارشاد، شيخ مفيد، ترجمه رسولي محلّاتي.

۶. حضرت معصومه و شهر قم، محمد حكيمي.

۷. حضرت معصومه فاطمه دوم، محمدمحمدي اشتهاردي.

۸. كريمه اهل بيت، علي اكبر مهدي پور.

پي نوشت ها:

[۱] . ميرعظيمي، بارگاه فاطمه معصومه، چاپ نهضت، ص ۲۴.

[۲] . فقيه محمدي، محمدمهدي‌، انوار پراكنده، انتشارات جمكران، ج ۶، ص ۱۲۳.

[۳] . همان.

[۴] . جعفريان، رسول، تاريخ تشيع در ايران، انتشارات سازمان تبليغات، ص ۱۶۲، الاصفهان، مقاتل‌الطالبين، ص ۳۱۹.

[۵] . مرعشي، تاريخ طبرستان، تهران، انتشارات گسترده، ص ۲۷۷.

[۶] . مهدي‌پور، علي اكبر، كريمه اهل بيت ـ عليهم السّلام ـ چ نهضت، نشر حاذق، اول ذيقعده ۱۴۱۵ هـ . ق، قم، ص ۴۹۳.

[۷] . پاك، محمدرضا، قم در دو قرن نخست هجري، فصلنامه تخصصي تاريخ اسلام، تابستان، ۸۲، مؤسسه باقرالعلوم، شماره ۱۴، ص ۳۵.

[۸] . قمي، حسن بن محمد بن حسن، تاريخ قم، تصحيح و تحشيه جلال الدين طهراني، تهران، توس ۶۱، مترجم: حسن بن علي بن حسن بن عبدالملك قمي، ص ۲۱۳.

[۹] . منصوري، مهدي، حياة الست، انتشارات صحفي، قم، ۳۹ ش، موضوع چهارم، ص ۹.

[۱۰] . محلاتي، ذبيح الله رياحين الشريعة در ترجمه دانشمندان بانوان شيعه، ناشر دارالكتب الاسلاميه، تهران، ج ۵، ص ۳۰.

[۱۱] . قمي، شيخ عباس، منتهي الآمال، چاپ احمدي، چ ۹، ۷۷، نشر مطبوعاتي حسيني، تهران، ج ۲، باب ۹، فصل ۶، ص ۸۴۳.

[۱۲] . پاك، محمدرضا، پيشين.

[۱۳] . پرگاري، صالح، تاريخ تحولات سياسي، اجتماعي، اقتصادي و فرهنگي ايران در دوره صفاريان و علويان، چ اول، تابستان ۷۸، چاپ شركت انتشارات علمي و فرهنگي، ناشر سمت، تهران، ۷۸، بخش دوم، فصل دوم، ۱۲۶.