دیگر ماه مبارک رمضان برای ایرانی‌ها با سریال‌هایی که برای این مناسبت تولید می‌شوند، گره خورده است و مخاطبان تلویزیون همزمان با انتظار برای رسیدن افطار، منتظر تماشای سریال‌های شبکه‌ها در این مناسبت هم هستند. به ویژه همواره سریالی که بلافاصله بعد از اذان مغرب پخش می‌شود از شانس بیشتری برای دیده شدن بهره‌مند است.

به گزارش حدیدنیوز،چه «مدینه» سریال رمضانی شبکه یک باشد و آن را زنانه‌ترین اثر سیروس مقدم بدانند، چه گروه کودک و خردسال شبکه دو سریال رمضانی «فاخته» تولید کند و قرار باشد آن را قبل از افطار روی آنتن بفرستد و چه اسمش را بگذارند «هفت سنگ» و بخواهد خاطرات «خانه سبز» را یادآوری کند، سریال‌های رمضانی همیشه پر از حاشیه هستند. در یک ارزیابی کلی از وضعیت سریال‌های ماه رمضان و معضل اساسی این دست آثار مناسبتی یعنی شتاب‌زدگی در تولید آنها، به این نتیجه می‌رسیم که سازمان صداوسیما در سال های اخیر برای این مناسبت‌ها تدابیر خاصی اندیشیده تا به عجله و وقت نشناسی و عدم توانایی برنامه‌ریزی برای مناسبت‌های مشخص محکوم نشود. در قسمت اول این گزارش به جریان شناسی سریال های مناسبتی در ۲۰ سال اخیر پرداختیم. در ادامه بررسی اختصاصی سریال های ماه رمضان ۹۳ خواهیم پرداخت.


سریال­ های رمضانی سال ۹۳ و حاشیه­ ها
رسانه­ی ملی، امسال چهار سریال اجتماعی را برای شب­های ماه رمضان تدارک دیده بود. سریال­هایی که فارغ از میزان استقبال مخاطب، باید مورد بررسی و نقد قرار گیرند تا عیار هر کدام در مقایسه با فرهنگ اسلامی سنجیده شود.
امسال(۱۳۹۳)، شبکه یک مجموعه­ی «مدینه» را روی آنتن برد که داستانی تکراری اما نگاهی متفاوت داشت. اینسریال که عنوان خود را از شخصیت اول فیلم گرفته است، درباره زنی به نام مدینه است که پس از فوت همسرش–جهان- قصد دارد به همراه پسر خوانده‌اش کارخانه جهان را به بهترین شکل ممکن اداره کند، اما همسر اول جهان مانع جدی اوست. این سریال ارتباط مستقیمی با ماه مبارک رمضان ندارد و از این باب جای نقد جدی دارد اما نکته­ی مهم­تر این است که اسپانسر این سریال، بانکی بود که وام­هایی با بهره­های بالابه مشتریان خود می­دهد در حالی که تقبیح رباخواری از موضوعات مهم مورد نظر سریال بود. عده­ای از منتقدان با اشاره به محتوای این سریال خاطر نشان کردند: «مدینه» هیچ مناسبتی با رمضان ندارد و در خصوص کشمش‌های جوانان در قشر مرفه است.
مجموعه فاخته یک ملودرام اجتماعی است که با توجه به ماموریت اصلی شبکه دو سیما یعنی پرداختن به خانواده، نقش خانواده را به عنوان مدبر امور نشان می­دهد. داستان سریال در مورد دختری است از یک خانواده فرهیخته که درست اول ماه رمضان به سن تکلیف رسیده و تمام اعمال دینی بر او واجب می‌شود. فارغ از خوب یا بد بودن سریال، باید خاطرنشان کرد که به دلیل زمان غیر متعارف پخش آن در ساعت ۱۹ و همزمانی این سریال با برنامه­ی«ماه عسل»، باعث شد که مردم «ماه عسل» را انتخاب کرده و این سریال مخاطب کمتری داشته باشد.


در بین سریال­ های امسال ماه مبارک رمضان، هیچ سریالی به اندازه­ی مجموعه­ی «هفت سنگ» حاشیه­ساز نبوده است. هنوز مدت زیادی از پخش «هفت سنگ» به کارگردانی علیرضا بذرافشان از شبکه سه سیما نگذشته بود که شبکه‌های مجازی از تک نظراتی در مورد شباهت این مجموعه به سریال «خانواده امروزی» آمریکایی پر شد. «دیلی تلگراف» در این‌باره نوشت: "آن‌طور که تماشاگران نسخه اصلی این سریال آمریکایی در جریان هستند، «هفت سنگ» تقریبا صحنه به صحنه تکرار «خانواده امروزی» است". همچنین«تایم» درگزارشی که در مورد شباهت‌های این دو سریال منتشر کرد، چنین نوشت: "احتمالا طرفداران سریال «خانواده امروزی» از شبکه ای‌بی‌سی آمریکا، هرگز سریال «هفت سنگ» را در تلویزیون ندیده باشند، اما با این حال، این سریال در واقع توسط آنان دیده شده است. «هفت‌سنگ» یک بازتولید از سریال «خانواده مدرن» و بسیار به آن نزدیک است تک‌تک صحنه‌های آن با همان لوکیشن و مسیر و با همان شوخی‌ها در سریال ایرانی تکرار شده است". کار به جایی رسید که قرار شد شورای نظارت بر صدا و سیما وارد میدان شده، کار مقایسه را انجام دهد و تکلیف را روشن کند. اما پیش از آنکه نتیجه نهایی از سوی این شورا اعلام شود، پای کمیسیون فرهنگی مجلس شورای اسلامی هم به میان آمد تا از سوی دیگری هم موضوعات بررسی شود.سیدعلی طاهری، سخنگوی کمیسیون فرهنگی مجلس شورای اسلامی، از مکاتبه با مسئولان صدا و سیما برای حضور در کمیسیون برای ارائه­ی توضیحاتی در خصوص سریال «هفت سنگ» خبر داد و گفت: «تا زمانی که کپی‌برداری این فیلم از شبکه آمریکایی اثبات نشود نمی‌توان در خصوص آن اظهار نظر و نتیجه‌گیری کرد.»


بررسی و تحلیل کلی
چهارده سال از شروع سریال ­سازی مناسبتی برای ماه رمضان می­گذرد و وقت آن است که این سریال­ها، سوژه­ها و نوع ساخت­شان، تیزبینانه مورد کاوش قرار گیرند تا آنچه که از طریق این سریال­ها به فرهنگ جامعه افزوده شده احصا شود.
مهم­ترین نکته­ ای که در سریال­سازی مناسبتی باید مد نظر سیما باشد این است که حالت معنوی مردم در ماه رمضان نباید تحت الشعاع موضوع سریال­ها قرار گیرد. ساخت سریال­های متناسب با این ماه باکیفیت خوب و ذیل یک برنامه­ی مدون، مهم­ترین چیزی است که باید مد نظر مسئولان سیما قرار گیرد. در مورد برنامه‌های داستانی و سریالهای پخش شده در این ماه مبارک باید گفت ضبغه معنوی این ماه می‌تواند بیش از پیش در این سریال­ها انعکاس داشته باشد. مسلم است که منظور، تنها پخش کوتاه و مقطعی دعای سحر در حاشیه سریال­های نمایشی یا نشان دادن سفره افطاری و... نیست بلکه باید سریال­هایی با محتوای فرهنگی مناسب این روزها و شب­ها که می‌تواند موضوع آن روشنگر مفاهیم، فضایل و رذایل اخلاقی در انسان­ها باشد، مورد توجه قرار گیرد. افت و خیزهایی که در موضوع و نوع ساخت سریال­ها اتفاق می­افتد در واقع بدلیل عدم‌ برنامه‌ریزی صحیح مدیران سیما می­باشد. این عدم برنامه‌ریزی تا سال‌ها گریبان­گیر کارگردان‌ها بود و چیزی به نام کمبود وقت آن­ها را تا روز عید فطر به ‌دنبال خود می‌کشاند. البته وعده و وعیدهایی برای برنامه‌ریزی بهتر در این حوزه شده است و تلاش تلویزیونی‌ها بر این بوده که مشکل زمان را به حداقل خود برسانند. این برنامه­ریزی باید به حوزه­ی موضوعات و نویسندگی این مجموعه­ها نیز وارد شود. با نگاهی کلیبه موضوعات سریال­های مناسبتی ماه رمضان می‌توان به این نتیجه رسید که تلویزیون بنا به ذائقه مخاطبان و نه براساس یک برنامه‌ریزی دقیق و از پیش‌تعیین شده، موضوعات و کارگردان­های سریال‌ها را انتخاب می‌کند. نمونه­ی آن­ را می­توان در سال­هایی جست که تلویزیون ۲ محور طنز و ماوراء را در دستور کار خود قرار داده و بنا به ذائقه مخاطبان روی این دو گونه مانور بیشتری داده است.


از جمله مواردی که باید در نقد سریال­های ماه رمضان اشاره کرد، نوع ساخت این سریال­ها می­باشد. با نگاهی به لیست پرطرفدار­ترین سریال­های این ماه، در می­یابیم که مجموعه­های طنز، مخاطبان زیادی را به خود جذب کرده است اما در این سریال­ها، کلام بسیار سخیف است یعنی در دیالوگ­های بازیگران از کلماتی استفاده می کنند که به اصطلاح، کوچه-بازاری است و طبیعتا نمی­تواند مطابق شأن یک رسانه فراگیر و ملی باشد. هر چند سازندگان این نوع برنامه­ها ممکن است به بیان این دلیل بپردازند که این نوع کلمات در محاوره روزمره مردم مورد استفاده قرار می­گیرد و برای آنکه شخصیت­های داستان باورپذیر باشد باید از صحبت های مردم عادی بهره­گیری شود اما حقیقت این است که در صورت استفاده تلویزیون از این نوع دیالوگ­ها–آن هم در سریال­های مناسبتی رمضان-، زشتی استفاده از آن­هااز بین می­رود و باعث رواج این واژه­ها در جامعه می­شود.
در سریال­های طنزی که در سال­های اخیر ساخته شده است، سعی شده «آسیب­ها»، با زبان طنز بیان شود. سوال این است که: آیا طنز موضوع دیگری ندارد؟ عده­ای از کارگردانان با این بهانه که بوسیله­ی طنز باید آسیب­ها و مشکلات بیان شود، آداب و رسوم ایرانی یا اسلامی را به باد انتقاد می­گیرند و باعث تضعیف فرهنگ کهن و ریشه­دار ایرانی می­شوند. از جمله چیزهایی که توسط سریال­سازان مورد انتقاد قرار می­گیرد یا به صورت ناخواسته از آن بدگویی می­شود، نهاد خانواده است. این درحالی است که در کشور ما خانواده و ترویج آن از مهم­ترین عناصر فرهنگی است.


از جمله مواردی که در سریال­های طنز مورد تخریب قرار می­گیرد، نقش پدر در خانواده است. در بعضی از این سریال­ها، پدر، موجودی ساده لوح، خرابکار و آبرو ریز است که معمولاً با بی­تدبیری خود خانواده را در معرض مشکلات و بحران­های مختلفی قرار می­دهد. فردی که شعور و فهم کافی برای اداره­ی یک زندگی را ندارد و معمولاً فرزندانش نیز روی او حسابی باز نمی­کنند. پدرانی که نه تکیه­گاه­اند و نه فداکار، بلکه خود نیازمند کمک دیگران هستند. در این بین، تمام بار مشکلات خانواده بر دوش مادر است. مادری که دائماً خرابکاری­های پدر را جبران می­کند، به فکر فرزندان خود است و معمولاً از نفهمی و کم­هوشی شوهر خود می­نالد، فرزندان نیز به سوی او گرایش دارند. آن­ها، او را موجودی نجات­بخش در مقابل خطراتی می­دانند که از جهت پدر، خانواده را تهدید می­کند. حتی در برخی از سریال­ها، پدر تحت فشارهای ناشی از اشتباهات خود، از محیط خانواده فرار می­کند و مادر به تنهایی خانواده را از بحران خارج کند.
نکته­ ی دیگری که باید خاطرنشان کرد، کیفیت ساخت سریال­هایی است که با محوریت مسائل و دنیای پس از مرگ ساخته شده­اند. سریال­هایی که با این الگو ساخته شدند سعی در القای این پیام داشتند که انسان ها همراه با اعمال دنیوی شان عازم دنیای پس از مرگ می شوند و همان چیزی را درو می کنند که در دنیای فانی کاشته­اند. مطابق این الگو ارواح سرگردان که هنوز از دنیا به طور کامل جدا نشده بودند خودشان را به آب و آتش می زدند که گذشته تاریک شان را جبران کنند.

با یک بررسی می­توان به این نتیجه رسید که بعضی از این سریال­ها از نوع و شکل پرداخت فیلم­های خارجی الهام گرفته­اند که درست بودن این کار جای تامل دارد. سریال­هایی هم که با گرته برداری از فیلم­های خارجی ساخته نشده­اند صرفا باعث تنفر و ترس مخاطب از دنیای پس از مرگ شده­اند. به علاوه در یک نگاه کلی به روند سریال­های ماه مبارک رمضان، به این نتیجه می­رسیم که جای سریال­های موسوم به معناگرا و ماورایی حرفه‌ای و کارشناسی شده در شبکه‌ها خالی است و برنامه‌های روتین و هر ساله­ی این ایام، بر مدار تکرار، تولید و ارائه شده­اند و از نوآوری و خلاقیت در آن­ها خبری نیست. این سریال­ها، قالب و محتوای جدیدی ندارند که ناشی از کم‌کاری و عدم­برنامه­ریزی مسئولان و همچنین برنامه‌سازان است. به نظر می­رسد در جهت تنوع بخشی به سوژه­ها و نوع ساخت سریال­های متناسب با ماه مبارک رمضان، باید کارگردانان جدید و کاربلد هم وارد عرصه سریال‌سازی شوند و همه سریال‌ها تنها در دست عده‌ای خاص از کارگردانان قرار نگیرد.


همچنین در بعضی از این سریال­ ها، پرداخت موضوعات متافیزیکی و ماورای طبیعی، آنقدر ضعیف انجام شده است که مخاطب احساس تصنعی بودن می­کند، تا جایی که اصل موضوع -که در دین به آن اشاره شده- را با تردید نظاره می­کند. اوج این نکته را می­توان در سریال «۵کیلومتر تا بهشت» مشاهده کرد که در سال۱۳۹۰ از شبکه سوم سیما پخش می­شد. در این سریال، مخاطب شاهد ارتباط دو روح بود؛ یکی خانم و دیگری آقا! که روح خانم طلوع خورشید را در شمال نظاره­گر بود، صبحانه را درمنزل با پدر و مادر می­خورد و در دانشگاه در کلاس تاریخ حضور پیدا می­کرد، جالب این که برای رسیدن به دانشگاه سوار بر وانت می­شد.
از جمله مواردی که در تحلیل و جریان­شناسی سریال­های تلویزیونی ماه رمضان باید مورد توجه قرار گیرد، گرته­برداری از دیگر سریال­هاست. فارغ از داخلی یا خارجی بودن سریالی که گرته­برداری می­شود، توجه دقیق به این مسئله و حواشی آن، برخورد سطحی مسئولان با سریال­سازی مناسبتیو عدم تلاش آن­ها برای ارائه­ی سریال­های مطلوب با ماه رمضان را می­رساند. پس از طرح مسئله­ی کپی­برداری سریال «هفت سنگ» از سریال «خانواده­ی امروزی» در شورای نظارت بر صدا و سیما، آقای شجاعی­کیاسری، نایب رئیس این شورا به خبرنگاران گفت: «اعضای شورا مخالفتی با الگو برداری‌های شکلی و ساختاری مناسب در جهت بالا بردن کیفیت و جذب مخاطب ندارند ولی اگر این الگو برداری از لحاظ محتوایی صورت پذیرد بدلیل مغایرت فرهنگی خلاف ضوابط، اهداف و معیارهای رسانه ملی است.».

پس از بررسی سریال «هفت سنگ» در شورای نظارت،بیژن نوباوه به خبرنگاران گفت: «این مساله در شورای نظارت بررسی شد و به این نتیجه رسیدیم که به لحاظ رفتاری در مورد این اثر تخلفی از قانون صورت نگرفته است.». وی با اشاره به اینکه در موسیقی، سینما و مجلات نیز مساله کپی‌برداری بسیار رایجاست، به توجیه کم­کاری و عدم توجه دقیقشورای نظارت به سریال­ها و همچنین عدم برنامه­ریزی آن­ها برای ماه رمضان پرداخت. در حالی که شورای نظارت باید توجه به سریال­های مناسبتی را جدی بگیرد و مدت­ها قبل از شروع ماه مبارک، بر محتوا و شکل سریال­ها نظارت جدی داشته باشد.


نکته دیگر، توجه به سلایق و تمایلات مخاطبان است و این­که این ویژگی، هر انسانی را از دیگری متمایز می کند. بحث تفاوت مخاطبان تلویزیونی در جامعه، باید به قدری برای برنامه­سازان تلویزیونی نقشی حیاتی داشته باشد که به یک نظرسنجی در سطح ملی بپردازند، مخاطبان با سلایق مختلف را شناسایی کرده و برنامه­ریزی برای ماه رمضان را متناسب با گروه­ها و سنین مختلف انجام دهند.
در انتها باید به این نکته اشاره کرد که علی­رغم توجه بعضی از برنامه­ریزان و برنامه­سازان به ساخت سریال­های متناسب با این ماه و ساخته شدن سریال­ هایی خاص و در خور توجه،رسانه ملی ماه نتوانسته در حد ارزش­ها و معنویات ماه مبارک رمضان توانا و تاثیرگذار ظاهر شود.